Dje janë bërë 24 vite më parë, forcat shtetërore serbe kryen Masakrën në Dubravë ndaj të burgosurve shqiptarë. Ngjarja alarmoi opinionin vendas e ndërkombëtar. Akti barbar shpërfaqi edhe një herë mendësinë e regjimit të Millosheviçit.
Media prestigjioze amerikane, “The New York Times”, në nëntor të vitit 1999 kishte publikuar një artikull të gjatë për Masakrën e Dubravës.
“Era e keqe e tmerrit vazhdon në një burg në Kosovë”, kështu titullohej artikulli i NYT, i cili tregon se si edhe disa muaj pas masakrës, në bodrumet e ndërtesave, gjaku qëndronte ende i ngjitur në dysheme.
Artikulli i plotë i “The New York Times”:
Muret e larta me tulla të kuqe të burgut të Dubravës tregojnë pak. Ashtu si ndërtesat moderne të policisë jashtë, ato mbajnë shenja të dëmtimit të bombave nga sulmet e NATO-s në maj të këtij viti, por kjo është vetëm gjysma e historisë.
Pikërisht brenda mureve të burgut ka grumbuj rrobash të braktisura, të lagura nga muajt e shiut, por që ende lëshojnë një erë të keqe trupash të vdekur. Era përshkon ndërtesat e burgut brenda, një kujtim i tmerrit që pushtoi burgun për pesë ditë në fund të pranverës. Ndërtesat përshkruhen si një vend i kaosit vrasës.
Naser Hysaj, një ish-prokuror publik nga qyteti i afërt i Pejës dhe në atë kohë një nga të burgosurit politikë më të shquar të Kosovës, ishte në burgun e Dubravës në maj. Duke u kthyer në burg për herë të parë që nga lirimi i tij nga autoritetet serbe në shtator, ai përshkroi një përvojë të tmerrshme në të cilën të burgosurit u bllokuan fillimisht nga bombardimet e NATO-s, të cilat vranë të paktën 23 të burgosur dhe më pas nga forcat e maskuara të policisë serbe, të cilat vranë më shumë se 100 të burgosur të tjerë shqiptarë në burg për dy ditë.
“Ata po përfitonin nga veprimi i NATO-s”, tha ai, duke iu referuar rojeve serbe. “Ata donin të na vrisnin të gjithëve”.
Gjaku dhe aroma e vdekjes mbeten gati gjashtë muaj më vonë. Shtrati dhe rrobat janë të shpërndara në të gjithë terrenin e gjerë ku të burgosurit i tërhoqën zvarrë për të fjetur jashtë në një përpjekje për të shmangur sulmet ajrore të NATO-s. Dhe në bodrumet e ndërtesave, gjaku qëndron ende i ngjitur në dysheme, vrimat e plumbave dëmtuan muret dhe shenjat e goditjeve të shpërthimeve të granatës gërmuan dyshemetë.
Z. Hysaj, themelues i partisë nacionaliste shqiptare të Kosovës, Balli Kombetar, po vuante një dënim prej pesë vitesh të vendosur nga autoritetet serbe, për drejtimin e asaj që ata e quajtën një organizatë “kuislinge fashiste”.
Ai kaloi tre vjet në Dubravë nga 1995 deri në 1998, pastaj një vit në një burg serb, para se të kthehej në Kosovë gjatë fushatës ajrore të NATO-s. I liruar në fund të dënimit në shtator, ai u rikthye këtë fundjavë në burg për herë të parë dhe tregoi historinë e tij.
“Sulmi i parë filloi më 19 maj”, tha ai për bombardimet e NATO-s. “Ata goditën pavionin C, një bllok qelie dhe tre persona u vranë. Më 20 maj nuk pati asnjë bombardim dhe më pas më 21 maj në orën 8 të mëngjesit dëgjuam një aeroplan. Rojet ikën dhe ne dolëm me vrap në mes të oborrit. Ata po goditnin blloqe gjatë gjithë ditës”.
Ai tha se të gjitha rojet ishin larguar nga kompleksi, duke përfshirë kullat e vrojtimit, megjithëse disa mbetën jashtë dhe mbanin siguri të rreptë rreth burgut. Disa të burgosur që ishin tashmë jashtë qelive të tyre për detyra të rregullta pastrimi ose gatimi, më pas liruan të burgosur të tjerë nga qelitë e tyre.
Rreth 20 njerëz u vranë atë ditë, tha ai, duke vënë në dukje një krater bombë që ende kishte mish njeriu, ku disa njerëz ishin vrarë. Të burgosurit i çuan kufomat deri në skajin më të largët të terrenit dhe i shtrinë pranë fushës së sportit. Atë natë e gjithë popullsia e burgut, rreth 900 burra, flinin në bar pranë fushave sportive, që është brenda kompleksit të burgut.
Të nesërmen në mëngjes, në orën 8 të mëngjesit, rojet u kthyen vetëm në kullat e vrojtimit dhe urdhëruan të burgosurit të mblidheshin në rreshta nga katër për t’u përgatitur për t’u transferuar në një burg tjetër. Z. Hysaj ishte duke qëndruar në anën e pasme me disa kolegë të burgosur politikë kur papritmas gardianët hapën zjarr.
“Ata filluan të qëllojnë me automatik mbi të burgosurit”, tha ai. “Ata hodhën granata mbi muret e burgut dhe një tjetër automatik qëllonte nga një vrimë në mur”, shtoi ai, duke treguar vendin. “Shtatëdhjetë njerëz vdiqën në ato të shtëna”.
Z. Hysaj shpjegoi të shtënat sesi serbët i përdornin bombardimet e NATO-s si mundësi për të marrë hak dhe ndëshkim të saktë ndaj shqiptarëve dhe për ta cilësuar atë si një mizori të NATO-s.
Por nuk është e qartë nëse gardianët kishin kontroll të plotë mbi 900 të burgosurit që tani ishin liruar nga qelitë e tyre. Ushtarët paqeruajtës spanjollë që ruajnë burgun mbështesin rrëfimin e zotit Husaj. Por incidenti mund të ketë nisur si një trazirë në burg, thanë ata, dhe nga armët e improvizuara të gjetura më vonë ishte e qartë se disa të burgosur u përpoqën të luftonin.
“Unë u ktheva dhe vrapova poshtë shpatit dhe në atë ndërtesë, bllokun B”, tha ai. ”Kush mund të shpëtonte thjesht vrapoi”. Por ata nuk mundën të largoheshin nga kompleksi. Qindra të burgosur u larguan në ndërtesa, duke u fshehur në bodrume dhe qeli dhe më vonë duke sjellë të plagosur.
Për 36 orët e ardhshme, tha zoti Hysaj, anarkia mbretëroi teksa policët e maskuar hynë në terren, duke kërkuar dhe sulmuar të burgosurit me armë automatike dhe granata. Të burgosurit u barrikaduan në dhoma dhe bodrume, duke sekuestruar si armë, hekura, drunj, tuba metalikë dhe copa xhami.
Në bodrumin e qendrës kulturore, nën gypat e izoluar të ngrohjes dhe lavatriçet industriale, armët ishin ende përreth: një lopatë, thumba metalike, shufra druri dhe shtrirje tubash metalikë, të mbështjellë me lecka për një kapje më të mirë.
Pellgjet e gjakut të tharë ende njollosin dyshemenë, mes rrobave të hedhura. Dy kratere të vegjël të rrumbullakët nga një granatë dore çanë dyshemenë prej betoni.
“Ne menduam se donin të na vrisnin të gjithëve”, tha zoti Hysaj, duke përshkruar gjendjen e terrorit të shumicës së të burgosurve. Vetëm një përqindje e vogël e të burgosurve, nga një bllok, ishin kriminelë të ashpër, tha ai, pjesa tjetër ishin shqiptarë të kapur për krime të lehta ose për arsye politike.
“Disa të burgosur që përpiqeshin të arratiseshin u qëlluan duke u ngjitur në mure. Të tjerët e përfunduan vetë. Atë ditë katër persona u çmendën dhe u varën në qelitë e tyre”, tha ai.
Vetë zoti Hysaj për pak u vra kur tre policë të maskuar e panë atë në shkallët e ndërtesës së restorantit. Ata qëlluan me një granatë, e cila goditi murin e hyrjes. Ai u përgjak deri në bodrum, ku ishin strehuar shumë të tjerë dhe fjeti atë natë në një dhomë të vogël të brendshme lavanderie.
Policia hyri në ndërtesë të nesërmen në mëngjes. “Ata erdhën me maska, me granata dhe mitralozë”, kujton ai. “Ata sulmuan ndërtesën me granata, me raketa dhe qëlluan përmes dritareve drejt e në bodrum”.
Era e keqe e vdekjes nga bodrumi është ende e madhe. Dyshemeja e gjelbër e linoleumit është ende e ngjitur me gjak, i cili është lyer përreth në përpjekje për ta pastruar. Z. Hysaj lëvizi me shpejtësi në errësirë, duke treguar një familjaritet me dhomat e nëndheshme.
Serbët bërtisnin se të burgosurit, të ngujuar në bodrum, kishin pesë minuta kohë për t’u dorëzuar ose do të vriteshin, kujton zoti Hysaj. Duke mos parë alternativë, të burgosurit u dorëzuan më pas, duke u larguar me duar në kokë. Ata më vonë u transferuan në burgun e Lipjanit në Kosovën qendrore. Teksa u larguan, policia numëroi të zhdukurit. Erdhi në 154, tha ai.
Me përfundimin e luftës, z. Hysaj u transferua sërish në një burg në Nish, në Serbinë jugore, ku edhe mbaroi mandatin. Duke e rijetuar sprovën e tij tani, zoti Hysaj tha se ende nuk ishte i sigurt se çfarë ishte më e tmerrshme, frika e bllokimit në burg kur sulmohej nga avionët e NATO-s apo frika e trupave të policisë serbe që e ndoqën dhe u përpoqën ta vrisnin.
“Ne kishim frikë nga të dyja”, tha ai. “Blloqet e burgjeve nuk ishin aq të forta dhe nëse NATO i godiste ata mund të vrisnin 300 njerëz menjëherë. Dhe pastaj nëse NATO i godiste, rojet mund të na qëllonin përsëri”.
“Serbët na vranë si pula”, vazhdoi ai. “Ata përdorën bombardimin si justifikim”.
Ekzistojnë gjithashtu prova të shumta që gardianët serbë vranë një numër të madh të burgosurish kur ata rivendosën kontrollin. Kur mbërritën në qershor, trupat spanjolle zbuluan një trup në burg, të cilin e quajtën Frederico. Ai kishte qenë i shtrirë atje të paktën një muaj dhe i kishin prerë fytin, thanë ata. Bodrumi ku ai ishte gjetur ishte vendi ku të burgosurit kishin marrë të plagosurit, tha zoti Hysaj.
Në një fshat aty pranë të quajtur Rakosh, gjykata për krimet e luftës thuhet se ka gjetur 97 trupa në një varr masiv, që mendohet se janë trupa të të burgosurve nga burgu. Hetuesit nga gjykata e Hagës kanë zhvarrosur vendin dhe kanë hetuar gjithashtu se çfarë ndodhi në burg. Por ata nuk kanë treguar ende për ndonjë gjetje.
“Ishte e nevojshme të vija këtu”, tha zoti Hysaj teksa po largohej. “Por nuk duhet të mendoni shumë për atë që ndodhi, përndryshe çmendeni”.