Ky studim ishte një përpjekje modeste jona për të pasqyruar atë që duhet ditur rreth institucionit të fetvasë dhe të muftiut. Nuk pretendon të jetë shterues, por është një nismë e cila mund t’i shërbejë studiuesve tjerë që eventualisht do të merren me fetvanë si problem dhe fenomen i mendimit islam. Shqiptarët janë shumë të vonuar në këtë drejtim. Deri më tani thuajse nuk është shkruar asgjë serioze në lidhje me këtë temë. Gjithsesi, në pjesën e parë të këtij studimi kishim shkruar për rëndësinë e institucionit të fetvasë dhe kishim thënë se është niveli më i lartë intelektual i vetëdijes profesionale juridike islame. Në vazhdimin e dytë kemi pasqyruar normat, ligjet dhe rregullat e fetvasë. Tani këtu do të lexoni për institucionin e muftiut e sidomos për ixhtihadin që është “shah-damari” i frymës së fesë islame. Do të lexoni gjithashtu edhe për nevojën e madhe për themelimin e Departamentit të Fetvasë pranë Bashkësisë Islame.
Shkruan: Dr. Mustafa Bajrami
“Mustafti” është personi që pyet për një fetva, “mufti” është personi që përgjigjet me fetva, ndërsa procesi i nxjerrjes së një fetvaje quhet “el-ifta”. Muftiu, pra, është personi i cili shpjegon dhe interpreton ligjin islam (sheriati dhe fikhu). Ai është juristi islam i kualifikuar për të dhënë mendime ligjore autoritare. Sipas përgjegjësive që ka, muftiu është trashëgimtar i pejgamberit a.a. Është personi që nënshkruan në emër të Allahut, edhe pse, siç dihet, është njeri sikur gjithë njerëzit dhe mund të gabojë.
Muftiu duhet të zotërojë Fikhun dhe Usuli Fikhun. Duhet të jetë i sinqertë, i sjellshëm dhe dinjitoz. Muftiu duhet të njeh edhe gjuhën arabe, duhet të njeh tefsirin e Kur’anit, sunnetin e pejgamberit, të njeh rregullat e Ixhmait dhe mënyrën e nxjerrjes së ligjeve të sheriatit. Për muftiun është e preferueshme t’i dijë mospajtimet e medh’hebeve në çështjet kyçe të së drejtës islame. Dijetarët islam mendojnë se myftiu, përveç që duhet të jetë i devotshëm, duhet të jetë edhe qëllimmirë dhe i çiltër. Thënë shkurt, fjala “mufti” është ekuivalenti i fjalëve “muxhtehid” dhe “fakih”.
Sipas Imam Malik ibn Enes, një person nuk mund të jetë mufti përderisa dijetarët e atij vendi nuk e njohin për dijetar në lëmin e fikhut dhe usuli fikhut. Për më tepër, mufti nuk mund të jetë njeriu që ndikohet nga njerëzit, që ngazëllehet nga postet e as ai i cili thyen rregulloret e punës ku punon.
Ixhtihadi është veprimtari edhe e muftiut. Dhe, teksa po flasim për qëndrimin e muftiut në dhënien e fetvasë, ka raste kur ai obligohet të bëjë ixhtihad, por ka raste tjera kur atij i ndalohet të bëjë ixhtihad. I pari pasqyron momentin kur myftiu pyetet për një çështje të cilën nuk e shpjegon në mënyrë direkte ndonjë ajet apo hadith, ndërsa rasti i dytë ka të bëjë me momentin kur në pyetje përfshihet ndonjë ajet apo hadith që ka të bëjë direkt me çështjen. Gjithashtu, muftiu e ka për obligim të bëjë ixhtihad atëherë kur pyetja ndërlidhet me dinamikat dhe nevojat e kohës. Në këto momente është mase e rëndësishme të kuptohet pyetje në detaje, të dihet mirë qëllimi i musteftisë dhe të jetë përgjigja sa më e thukët. Assesi nuk lejohet të jepen fetva paushalle.
Megjithatë, muftiu jo gjithmonë është i obligueshëm t’i përgjigjet musteftiut. Fukahatë (juristët islam) këtë e arsyetojnë me nevojën e ruajtjes së autoritetit të muftiut dhe me idenë për parandalimin e shpërdorimit të mundshëm të fetvasë. Kështu, muftiu nuk obligohet t’i përgjigjet pyetjeve që nuk kanë të bëjnë me çështje fetare, por kanë të bëjnë, ta zëmë, me çështje politike që janë jashtë domenit të tij autoritativ. Ai ka të drejtë të abstenoj në përgjigje edhe ndaj pyetjeve për çështje dytësore, apo, kur pyetët vetëm sa për tu pyetur. Sipas kësaj që thamë më lartë, dhënia e fetvasë është ose e detyrueshme, ose e ndaluar, ose e rekomanduar, ose e privuar, e ose e lejuar.
- Dhënia e fetvasë është obligim individual (farz ajn) i dijetarëve myslimanë atëherë kur në një vend ku nuk ka mufti. E nëse ka një apo më shumë se një, dhënia e fetvasë është obligim kolektiv (farz kifaje). Pra, nëse njëri prej muftive e jep fetvanë, të tjerët lirohen nga obligimi.
- Dhënia e fetvasë është e ndaluar (haram) atëherë kur personi që jep fetva është i paditur, jokompetent, i paautorizuar, apo nëse nuk e njeh problemin. Gjithashtu është haram është t’i përgjigjemi njeriut i cili me qëllim keqpërdorë fetvanë e jo që dëshiron t’i mësojë dispozitat e fesë islame.
- Dhënia e fetvasë është traditë e mirë (mendub) atëherë kur pyetet për një çështje që nuk ka ndodhur por që mund të ndodh. Në lidhje me këtë, dijetarët myslimanë bëjnë dallimin mes fetvasë hipotetike për një çështje që s’ka shans të ndodhë, dhe fetvasë hipotetike për diçka që ka shans të ndodhë.
- Është e urrejtur (mekruh) fetvaja e cila i shtrembëron gjërat. Nuk lejohet dhënia e fetvasë as në rast presioni nga jashtë, në rast joshjeje me pozitë apo me vlera materiale, nën presionin e urisë, etjes, apo çka do qoftë tjetër që mund të ndikojë në objektivitetin e atij që jep fetvanë.
- Në të gjitha rastet tjera, dhënia e fetvasë është e lejuar (halal-mubah).
Sipas shkencës së Usuli Fikhut, e lejueshmja është baza e sheriatit islam. Domethënë, në parim, të gjitha veprat bien në kategorinë e të lejuarave. Lejueshmëria e tyre pushon atëherë kur bien ndesh me dispozitat islame që i përcaktojnë parametrat e lejueshmërisë.
Muftiu, muxhtehidi, dhe ixhtihadi
Personat kompetentë për lëshimin dhe verifikimin e fetvave janë muftiu dhe muxhtehidi. Kompetenca këtu është përdorur në kuptim të autoritetit, autorizimit dhe diturisë. Thamë, muftiu është personi profesional që merret me argumentimet sheriatike dhe është ekspert i ligjeve të shpallura nga Allahu i Madhërishëm. Për dallim nga muftiu, muxhtehidi është ekspert i çështjeve të fikhut që bazohet në burimet e sheriatit dhe i shtjellon ato. Muftiu dhe muxhtehidi mund të jenë edhe i njëjti person. Ata dallojnë në kompetenca. Kështu, përderisa muftiu ka të drejtë ligjore dhe është i thirrur të merret sidomos me dhënien e fetvasë, rrjedhimisht, përderisa muftiu obligohet të respektojë hierarkinë ligjore në lëshimin e fetvasë, muxhtehidi jo detyrimisht duhet të pasojë ixhtihadin e një muxhtehidi tjetër. Më qartë; muxhtehidi është dijetari i cili ka aftësinë dhe përgatitjen profesionale në hulumtimin dhe interpretimin e burimeve të sheriatit, ndërsa muftiu është personi autoritar kompetent që sjellë apo derogon një fetva. Muxhtehidi as nuk autorizohet e as ka nevojë për kompetenca. Përderisa muftiu ka të drejtë ta hedh poshtë fetvanë e muxhtehidit, muxhtehidi nuk ka të drejtë ta refuzojë apo derogojë fetvanë e myftiut. Përderisa muftiu krahason ixhtihadet e muxhtehidëve tjerë dhe ka të drejtë të përzgjedh më të përshtatshmen për kohën, muxhtehidi vetë hulumton rrugët e argumentimeve që qojnë deri tek një përfundim. Edhe më shkurt; puna e muftiut është fetvaja, ndërsa puna e muxhtehidit është ixhtihadi. Armiku i fetvasë së muftiut është fetvaja e paautorizuar, ndërsa armiku i ixhtihadit është “taklidi” (imitimi qorrazi).
Çka është ixhtihadi dhe çfarë rëndësie ka në nxjerrjen e një fetvaje?
Ixhtihadi si përpjekje e një dijetari apo grupi dijetarësh për të nxjerrë përfundimin më të përshtatshëm rreth një dispozite islame, ai, në Islam është ekuivalent me ligjin e progresit dhe evolucionit në shkencë. Nga perspektiva e synimit të tyre, që të dyja kanë një pikë e përbashkët; perfeksionimin. Edhe pse megjithatë ekziston një dallim i vogël mes tyre, pra, që teoria e evolucionit (sipas Darvinit dhe të tjerëve, përveç Rusoit), perfeksionimin e sheh në largimin prej burimit, pra, prej formave të më hershme, ixhtihadi perfeksionimin e gjen sa më afër burimit. Pra, përqendrim në burim dhe reflektim i atij përqendrimi gjithandej në jetë.
A priori, sipas ixhtihadit islam, çdo gjë në natyrë është në proces dhe vazhdimisht ndryshon. Përgjatë procesit të ndryshimit të gjërave, në mënyrë konsekuente ndryshojnë në raportet mes tyre. Me ndryshimin e raporteve, ndryshojnë edhe normat që i rregullojnë ato raporte. Dhe, meqë ndryshimeve shumë herë u paraprijnë edhe kushtet ekonomike, hapësirat gjeografike, mënyra e jetesës, mbase edhe kushtet klimatike, atëherë, është e natyrshme të ndryshojnë edhe ligjet që i rregullojnë normat dhe raportet mes tyre.
Imam Maliku diku e përmend “të rejën” dhe “të vjetrën” në kuptim të nevojës së qasjeve të reja ndaj ndryshime sidomos në rrjedhat sociale. Kështu, dijetari i cili është formësuar në një ambient apo në një shtrirje gjeografike të caktuar, dallon nga një tjetër që jeton diku tjetër. Qëndrimet e një dijetari që jeton në jugun e nxehtë, s’do mend se dallojnë nga tjetri që jeton, ta zëmë, në veriun e ftohet. Një dijetar i cili jeton në një ambient relativisht injorant dhe të pashkolluar, flet ndryshe nga ai tjetri i cili vepron në rreth më të ngritur intelektual. Kushtet në të cilat ka vepruar një jurist-muxhtehid në Irak, nuk ishin të njëjta me ato që ishin në Egjipt. Është krejtësisht normale që ambienti ku u zhvillua Ebu Hanife të ketë ndikuar në vizionin e tij edhe racionalist ndaj çështjeve të jetës, përkundër imamëve tjerë që jetuan nëpër vende tjera të botës islame. Në Irakun e Ebu Hanifes mësimet e Aristotelit dhe të Platonit ishin përkthyer dhe po shpjegoheshin gjithandej. Ato mësime që po gjenin shtrirje ditë e më shumë, në fakt, po lëkundnin në themel, mbase, edhe traditën shekullore. Fuqia e ndikimit të “urtësisë”, siç e quanin myslimanët filozofinë greke, kishte depërtuar thuajse në të gjitha segmentet e jetës intelektuale të myslimanëve. Këtë fat apo pafatësi nuk e patën as imam Maliku e as imam Ibn Hambeli të cilët ende nuk ishin ballafaquar me “shigjetat” e racionalizmit të filozofisë greke?
Mos të harrojmë. Principet e Islamit janë në harmoni të plotë me ligjet e natyrës dhe të shoqërisë. Ato ligje Kur’ani i quan “sunnetullah”. Prandaj, është e pamundur që Islami ta mohojë peshën dhe rolin e faktorëve kohë dhe hapësirë që ndikojnë posaçërisht në rrjedhat sociale. Këta faktorë ndikojnë shumë në formimin e personalitetit të njeriut. Së këndejmi, mund të themi, këta faktorë janë kryesorët që shtrijnë dhe vizatojnë dallueshmëritë mes njerëzve, popujve dhe hapësirave të ndryshme gjeografike. As dijetarët më të mëdhenj nuk kanë mundur t’i shpëtojnë ndikimeve të rretheve ku janë zhvilluar. Këtu edhe qëndron arsyeja pse unë vazhdimisht kam shkruar se duhen qasje dhe interpretime të reja që përkojnë me kohën, me dinamikat e saj, pra, edhe me gjeografinë ku jetojnë shqiptarët. Këtu edhe qëndron arseja e domosdoshme që ta kuptojmë drejtë dhe seriozisht hadithin e Muhamedit a.s. “Allahu dërgon në fillim të çdo shekulli njerëz të cilët ripërtërijnë Islamin”. E, ripërtërija e Islamit, sipas këtij hadithi është pastrimi i Islamit nga besëtytnitë, nga keqpërdorimet, nga keqinterpretimet, nga shndërrimi i tij në profesion, e sidomos nga pluhuri i kohëve që e mbulon për shkak të largimit të myslimanëve nga burimet e tij.
Se sa peshë ka ixhtihadi në Islam, sa të kujdesshëm duhet të jemi në prononcimet tona rreth një çështje të caktuar, e sidomos çfarë lidhje ka ia me institucionin e fetvasë, dua të përmendi këtu fjalën e Imam Malik Ibn Enes i cili ka thënë:”Unë nuk kam lëshuar fetva e as kam transmetuar hadithe derisa nuk i kam konsultuar 70 dijetarët më të njohur të kohës sime“. Edhe Ebu Hanife konsultohej me studentët më të aftë, me dijetarë të ndryshëm të kohës dhe vetëm pas kësaj lëshonte fetvatë. Ky dijetar-mufti par-exelence është i pari që legjitimoi “darul ifta”, epartamenti e fetvasë. Ebu Hanifja është muftiu i cili vuri në praktikë metodën më të sofistikuar në nxjerrjen e fetvave, e ajo është sintetizimi i qëndrimeve akademike të shtrimit të problemeve dhe bërjes ixhtihad rreth tyre. Vetëm pasi ndjente se janë shtjerrë mundësitë dhe burimet, Ebu Hanife vinte në përfundime dhe kumtonte fetvanë.
Nëse shikojmë me kujdes në përmbajtjen dhe ndërlidhjen e ajeteve të Kur’anit, do të vërejmë se, me gjithë që Kur’ani në një vend thotë se “s’ka asgjë të njomë e as të thatë që nuk është e përmendur në Kur’an”, ai, më tepër është libër formulash jete, se sa lëshohet në detaje të panumërta. Formulat e tij prekin të gjitha segmentet e jetës së njeriut. Pra, Kur’ani jo gjithherë i specifikon gjërat. Nuk i specifikon sidomos ato që kanë të bëjnë me jetën sociale të njeriut. Këto çështje Kur’ani i ka lënë në dorën e njerëzve që ata të vendosin sipas nevojave dhe dinamikave të kohës kur jetojnë. As ngjarjet historike në Kur’an nuk janë të specifikuara me data e me emra siç bëjnë librat tjerë të historisë. Historia në Kur’an është mësim si t’i përballojmë dhe si t’i tejkalojmë situatat e ndryshme që na paraqiten në jetën tonë. Ato janë mesazhe nga ngjarje të vërteta por që përdorin stilin alegorik dhe të simbolikës shkencore. Islami në fakt, nuk ka specifikuar as sasinë e dhënies së zekatit e as vetëm kujt ti jepet. Ka edhe shumë çështje të tjera të cilat Islami i ka lënë në dorën e njerëzve që ata lirshëm të vendosin sipas nevojave të tyre. Kështu, edhe sasinë e zekatit dhe të sadakatu’l-fitrit e ka lënë në dorën tonë që ne të vendosim. Krejt çka ka bërë Kur’ani është caktimi i tetë kategori të cilëve u takon zekati. E, se cilës nga këto kategori duhet t’ua japim me prioritet, është lënë në dorën e vetë njeriut.
Duke ditur se kështu ka vepruar Kur’ani, kështu i ka lënë njerëzit e lirë të vendosin për fatet e tyre, natyrisht, brenda suazave të Shpalljes, ne, marrim guximin ta konsiderojmë Ebu Hanifen njërën prej kokave më gjeniale që e pati historia islame. Inovacioni i Ebu Hanifes në leximin përmbajtjesor të ajeteve të Kur’anit dhe të mes-rreshtave të haditheve të pejgamberit a.s., qesin në pah gjenialitetin e tij të vërtetë. Ai është njeriu që vuri në praktikë metodologjinë islame të punës në grupe. Ai është dijetari islam që u koncentrua sidomos në fetvatë me interes të përgjithshëm dhe afatgjatë. Ai, sikur Omeri r.a. para tij, dinte të bënte dallimin mes një qëndrimi të ngurtë pas së cilit fshiheshin dijetarët përtacë, dhe qëndrimit të një ideologu, strategu që sheh edhe matanë kodrave të jetës. Fetvatë me karaktere të thella sociale, që ndikojnë në përmirësimin e jetës së njerëzve dhe të shoqërive, në raportet mes tyre dhe në mirëqenien e gjithanshme, janë fetvatë që frymojnë gjenialitetin e Omerit dhe të Ebu Hanifes. Ato burojnë nga logjika e shëndoshë e të bërit ixhtihad dhe e sintetizimit të tij me interesin e përgjithshëm.
Pra, kur po flasim për këtë lloj të fetvasë, për fetvanë me refleksione sociale që ndihmon rregullimin e jetës së njerëzve dhe të institucioneve të tyre, s’do mend se duhet përmendur atë që ishte vënë në praktikë kohë më parë në Kosovë. Fjala është për caktimin e destinacionit të dhënies së zekatit dhe sadakatul fitirit.
Në vitin 1962 në Kosovë për herë të parë fillon tubimi i zekatit dhe sadakatul fitrit për medrese. Deri në këtë kohë, besimtarët ishin të lirë ta japin zekatin ku të dëshironin. Jetish ef. Bajrami është ideatori i parë i tubimit të zekatit dhe sadakatul fitit për institucionet arsimore fetare. Ai, duke përdorur të drejtën e ixhtihadit në vlerësimin e 8 kategorive që u takon zekati, dhe, në koordinim të plotë me dijetarë si, Husein Xhozo, Sylejman Kemura, e të tjerë, propozon që zekati dhe sadakatul fitri të jepen për medrese. Shumat e para të mjeteve të mbledhura nga zektati dhe sadakatul fitri që i shkojnë medresesë, janë ato që ishin tubuar në Gjilan. Në këtë kohë, tubimi i zekatit dhe sadakatul fitrit për medrese kishte hasur në rezistencë nga hoxhallarë të atëhershëm. Ata kishin kundërshtuar ndoshta për shkak se nuk mund ta kapërthenin domethënien dhe rëndësinë e një fetvaje të tillë, apo, ndoshta për shkak se nuk ishin në gjendje të kuptonin se fjala “fi sebilllah” e ajetin mbi zekatin e kishte kuptimin edhe të mësimit dhe studimit si një segment kyç i prosperitetit të një shoqërie. Gjithsesi, nëpërmes kësaj fetvaje dhe duke iu falënderuar vendimit që merret në lidhje me te, institucionet arsimore fetare siguruan burimin financiar pa të cilin zor se do të mbijetonin. Që nga ajo kohë e deri më sot, Bashkësia Islame e Kosovës dhe disa të tjera në rajon vazhdojnë praktikën e vënë në jetë në vitin 1962.
Taklidi, apo, imitimi i verbër
Thamë edhe pak më lartë. Islami është feja që u flet brezave të tërë të njerëzve. Ai se pa marrë parasysh konditat dhe kushtet e jetës, besimtarët duhet të vendosin brenda suazave të Shpalljes dhe sipas nevojave dhe dinamikave të jetës së tyre. Institucioni i ixhtihadit na mëson si ta lexojmë Islamin nëpër kohë dhe si ta “përkthejmë” në “gjuhën” e kohës. Është garancia e ripërtëritjes së mendimit islam. Qëllimi i ixhtihadit është jetesa në koordinim me ligjet e Zotit në natyrë (sunnetullah). Është aq i vlefshëm sa konsideruan farz sikur të gjitha farzet.
Megjithatë, në anën tjetër, ixhtihadi e ka një armik të rrezikshëm që i rri në ballë dhe e pengon në jetësimin e Islamit nëpër kohë. Është ky “taklidi” (imitimi) i cili bazohet në dy premisa të përçudtshme; në mohimin e argumentit, dhe në pranimin i diçkafit si e vërtetë absolute. Premisa e parë refuzon ligjet e shkencave sociale, e dyta bie ndesh me principet bazë të fesë islame.
Imitimi (taklidi) donë të thotë mosveprim, përqendrim në një pikë, vendnumërim dhe shikim i përhershëm prapa. Është i kundërt me ligjin e jetës. Sipas sociologut shqiptar, Avni Rudaku, shoqëritë ndryshojnë vazhdimisht e sidomos në këtë gjysmëshekullin e fundit ku ndryshimet janë aq të mëdha, aq të paparashikuara, sa orë e çast na prezantojnë shumë të panjohura. Nisur nga ky konstatim i Avni Rudakut, ne pranojmë faktin se nuk janë vetëm individët që ndryshojnë, por janë edhe llojet që ndryshojnë e vdesin. Është proces i jetës ky. Me vdekjen e një lloji, lajmërohen lloje tjera të cilat mbijetojnë vetëm për aq sa i përballojnë kushteve që pamundësuan jetesën e llojeve të kaluara. Sipas kësaj, bazimi në “taklid” nënkupton pranimin e sistemit të jetesës së kaluar dhe mohimi i bashkëkohores së principeve të Islamit. “Bi tegajjuri-z-zemani, tetegajjjeru-l-ahkamu” (Me ndërrimin e kohëve ndryshojnë edhe ligjet), është aksioma e shkencave sociale të cilave u jep rëndësi të madhe Islami.
Shtetet dhe fetvatë rajonale?
Me rënien e halifatit islam, bie edhe institucioni juridik i “shejhul islamit”. Institucioni i shejhul islamit ishte zyra nga ku dilnin fetvatë për gjithë territorin e shtetit islam. Pas ndarjes së botës islame në shumë shtete, e drejta, detyrat dhe ingerencat e shejhul islamit bien mbi udhëheqësit fetarë të shoqërive myslimane. Që nga ajo kohë, udhëheqësit fetarë kompetentë të shteteve kanë legjitimitetin e lëshimit të fetvave. Nëse për shkak të ndonjë arsye të pranueshme këta udhëheqës nuk lëshojnë fetva, ata janë të obliguar të autorizojnë dikë tjetër nga dijetarët islam, apo legjitimojnë zyrën përkatëse për fetva. Fetarisht është e ndaluar që një shtet i cili ka muslimanë të mos ketë mufti enkas për dhënien e fetvave. Sipas mendimit shumicë të dijetarëve islam, fetvatë e pranuara janë ato që i lëshon ose udhëheqësi fetarë i një shteti, ose i autorizuari nga ai e ose zyra e fetvave. Kështu, ulematë dhe dijetarët e shteteve të ndryshme kanë të drejtë të vetorganizohen dhe të bien vendime të prera në përputhshmëri me nevojat e tyre. Fetvatë e një shteti jo domosdoshmërisht vlejnë për besimtarët e një shteti tjetër, sikur që, një shtet nuk mund të derogojë një fetva të një shteti tjetër. Mënyra më e mirë dhe më e qëndrueshme është që fetvatë të shkruhen në letër dhe tu shpërndahen imamëve dhe punonjësve të tjerë të bashkësive islame.
Gjithashtu, duke marrë parasysh dinamikat e kohës së tanishme ku shkenca dhe dijet fetare janë ndarë në specializime të shumta, sot është vështirë të gjinden njerëz me kapacitete të nivelit të dijetarëve të mëhershëm që ishin të gjithanshëm. Andaj, mendoj unë, është mase nevojshme që pranë Bashkësisë Islame të vendit të themelohet departamenti i fetvave, i cili departament, në bashkëpunim me të ngjashëm nëpër bashkësitë islame shqiptare të rajonit të vijnë në përfundime të përbashkëta. Mbase, nëpër ato departamente do duhej të angazhoheshin dijetarë të profileve të ndryshme, jo vetëm të fikhut apo të shkencave islame. Dijetari i fikhut si i vetëm, sot nuk mund të jetë mufti i suksesshëm. Duhet të ndihmohet edhe nga profile tjera relevante të shkencave islame dhe të tjera.
Së këndejmi, nëse edhe më tutje vazhdohet që titulli i myftiut të jetë i rezervuar vetëm për udhëheqësin administrativ dhe organizativ të Bashkësisë Islame, pra, për prijetarin e saj, atëherë, keqinterpretimet e Islamit dhe gabimet që i bëjnë besimtarët për shkak të atyre keqinterpretimeve, do të shtohen edhe më shumë. Një bashkësi islame që nuk ka departamentin për çështje juridike islame, është bashkësi e paaftë të përballet me sfidat e kohës. Ajo, edhe nëse pa dëshirën e saj, do të jetë pjesëmarrëse në mëkatet eventuale që i bëjnë besimtarët myslimanë në mungesë të asaj zyre.
Roli i Bashkësive Islame ka qenë dhe vazhdon të jetë i pakontestueshëm. Ato duhet të jenë në gjendje ti përgjigjen kërkesave dhe nevojave të besimtarëve nëpër kohë të ndryshme. Ato për këtë arsye edhe ekzistojnë. Dhënia e fetvave është detyrë me rëndësi të madhe që implikon përgjegjësi të mëdha. Fetvaja institucionale i shërben realizimit të së drejtës mes besimtarëve dhe i parandalon deformimet e herëpashershme që i përshkruhen Islamit.
