Kur Banka Qendrore Turke të mblidhet këtë të enjte, nuk do të tërheqë vetëm vëmendjen e brendshme. Tregjet ndërkombëtare financiare dhe të këmbimit valutor i kanë sytë mbyllur nga vendi, ndërsa presin me padurim konfirmimin se politikëbërësit e politikës monetare dhe fiskale të Turqisë po vijnë me të vërtetë në vete.
Që kur presidenti Rexhep Tajip Erdogan solli përsëri në kabinetin e tij ish-ministrin e financave dhe bankierin e Merrill Lynch, Mehmet Simsek, dhe me bankieren amerikane Hafize Gaye Erkan si kreun e ri të Bankës Qendrore të Turqisë, ka pasur shenja në rritje se Erdogan më në fund ka dhënë dritën jeshile për një kthesë politike.
Presidenti i rizgjedhur kishte lënë të kuptohet vazhdimisht për mundësinë e një ndryshimi drejtimi ditët e fundit. Por mosbesimi i investitorëve ndërkombëtarë ndaj politikave të padrejta ekonomike dhe financiare të Erdoganit është i thellë. Eksperti i tregjeve në zhvillim, Timothy Ash i BlueBay Asset Management në Londër, i cili ka mbuluar gjerësisht Turqinë për vite me rradhë, përmblodhi detyrën e vështirë për Simsek, Erkan dhe grupet e tyre në një postim në mes të qershorit, duke theksuar se ata ishin të zënë “duke kuptuar se sa keq gjërat janë.”
Ekonomia turke në krizë të përhershme
Për vite me radhë, ekonomia turke ka qenë në krizë të përhershme. Inflacioni masiv prej gati 40%, që nga maji 2023, ka ngrënë fuqinë blerëse të popullit turk. Në disa vende vitin e kaluar, norma e inflacionit u rrit në mbi 80%. Dhe këto janë shifrat e statistikave të qeverisë, të cilat shumë ekspertë i shohin me dyshim.
Vendi, i cili është i varfër në lëndë të parë, tradicionalisht importon shumë më tepër mallra sesa eksporton dhe për këtë arsye vuan nga një deficit i lartë i llogarisë korente. Nevojat aktuale për financim të jashtëm të Turqisë vlerësohen në më shumë se 200 miliardë dollarë (183 miliardë euro).
Në të njëjtën kohë, borxhi kombëtar po rritet: në katër muajt e parë të 2023, deficiti i buxhetit publik shpërtheu me 1870% nga viti në vit, sipas llogaritjeve të ekonomistit turk Tahsin Bakirtas. Familjet private janë gjithashtu shumë të borxhit në një normë prej rreth 180% të prodhimit të brendshëm bruto të Turqisë.
Sot, monedha kombëtare është thjesht një hije e vetvetes së saj të mëparshme. Ndërsa një lira kushtonte pak më pak se €0.60 në fillim të 2008, kursi aktual i këmbimit prej €0.04 është më pak se gjysmë cent euro. Dhe për shkak të rënies dramatike të monedhës, kostoja e importit të lëndëve të para dhe mallrave vazhdon të rritet.
Në vend që të përdorë rritjen e normave të interesit për të frenuar inflacionin, siç bëjnë bankat qendrore anembanë globit, Erdogan, i cili e përshkruan veten si një “armik të normave të interesit”, ka përdorur presion politik mbi bankierët qendrorë për të mbajtur normat e interesit të ulëta për vite me radhë, duke shkatërruar financat e shtetit.
Ndërkohë, shteti turk ka luftuar për të qëndruar në këmbë. Rezervat e saj valutore janë pothuajse të shteruara. Vetëm këtë vit, banka qendrore ka djegur rreth 25 miliardë dollarë për të financuar një deficit të madh llogarie dhe për të mbështetur lirën e dobët. Kreditë tani kryesisht ofrohen nga bankat nga vendet islamike, si Emiratet e Bashkuara Arabe.
Në të njëjtën kohë, Turqia, e cila vuan nga mungesa e valutës së huaj, është zhvendosur nga kriza në krizë, e shoqëruar nga injeksionet financiare dhe rritja e kredive nga regjimet miqësore si Katari dhe Rusia.
Varësia nga shtetet e pasura të Gjirit po rritet
Vetëm dy banka nga Emiratet e Bashkuara Arabe – Abu Dhabi Commercial Bank dhe banka shtetërore e Emirateve NBD nga Dubai – së fundmi u dhanë bankave turke më shumë se gjysmën e huave të nevojshme urgjentisht, sipas një raporti nga Bloomberg News.
Sipas raportit, bankat perëndimore, si banka holandeze ING ose Deutsche Bank e Gjermanisë, pothuajse kanë përgjysmuar përfshirjen e tyre në kreditë e përbashkëta nga bankat e huaja, të ashtuquajturat kredi sindikale, krahasuar me një vit më parë.
Bankat nga shtetet e pasura të Gjirit, nga ana tjetër, kanë katërfishuar ekspozimin e tyre gjatë të njëjtës periudhë. Për më tepër, transaksionet e monedhës, të njohura si marrëveshje shkëmbimi valutor, në shumën prej rreth 20 miliardë dollarësh janë lidhur me Emiratet e Bashkuara Arabe dhe Katarin vitet e fundit për të rimbushur zotërimet pothuajse të varfëruara të valutës së huaj të Bankës Qendrore Turke.
Sa serioz është Erdogani?
Ekonomistët në JPMorgan Chase presin që Banka Qendrore e Turqisë të trefishojë normën aktuale të interesit prej 8.5% në mbledhjen e saj të ardhshme. Normat ka të ngjarë të rriten në 25% më 22 qershor, parashikuan bankierët amerikanë në një raport të fundit. Deri në fund të vitit, analistët e JPMorgan presin madje që normat e interesit të arrijnë në 30%.
Ministri i ri i financave i Turqisë, Mehmet Simsek, të cilin Erdogan e shkarkoi në vitin 2018 për mosmarrëveshjet e politikës fiskale, njoftoi disa ditë më parë se vendi i tij do t’i kthehej “bazave racionale” në politikën ekonomike dhe fiskale. Erdogan madje foli kohët e fundit për “masa të shpejta”.
“Pas diskutimeve të ministrit tonë të financave, ne pranuam se ai do të marrë masa të shpejta në konsultim me Bankën Qendrore,” tha presidenti të mërkurën e kaluar në fluturimin e tij të kthimit nga një vizitë në Azerbajxhan, njoftuan mediat turke.
Për vëzhguesit politikë, fjalët e Erdogan sugjerojnë se ai i ka dhënë ministrit të tij të financave dhe shefit të ri të Bankës Qendrore dritën jeshile për të rritur normat e interesit.
Erdogan ka zëvendësuar vazhdimisht kreun e Bankës Qendrore në vitet e fundit për të zbatuar politikën e tij joortodokse të parave të lira dhe normave të ulëta të interesit. Hafize Gaye Erkan është tashmë guvernatorja e pestë e Bankës Qendrore që nga viti 2019.
Por sa i vendosur është ish-bankieri i Goldman Sachs kur vjen puna për të rikthyer Turqinë nga një greminë fiskale? Investitorët dhe ekonomistët ndërkombëtarë kanë theksuar në mënyrë të përsëritur se Turqia duhet të bëjë më shumë sesa të rrisë ndjeshëm normat e interesit për të frenuar inflacionin e arratisur.
Politika e vjetër është ende gati
Masat shpesh befasuese dhe të motivuara brenda vendit të Erdoganit po i mbajnë gjithashtu mënjanë investitorët e huaj. Rregulloret afatshkurtra të këmbimit valutor dhe detyrimi për të bërë biznes në monedhën vendase kanë shkatërruar shumë besimin në Turqi si një vend biznesi. Investimet e mëdha si ndërtimi i një fabrike të madhe montimi të Volkswagenit janë pezulluar prej vitesh.
Kreu i ri i Bankës Qendrore sjell me vete përvojën në menaxhimin e riskut nga SHBA. Së fundmi, 44-vjeçari Erkan punonte në bankën rajonale amerikane First Republic, e cila që atëherë është marrë përsipër nga JPMorgan Chase.
Erdogan dëshiron të zbresë inflacionin nga niveli aktual prej rreth 40% në një shifër. Por ai gjithashtu synon t’i përmbahet politikës së tij të “inflacionit të ulët dhe normave të ulëta të interesit”.
“Me dashtë Zotin, as ministri ynë i financave dhe as guvernatori ynë i Bankës Qendrore nuk do të na vënë në siklet”, tha Erdogan. “Unë mendoj se do të arrijmë rezultate pozitive.”
Vëzhguesit e huaj vunë re me interes se paraardhësi i Erkanit në krye të bankës, Sahap Kavcioglu, i cili kishte ulur normat e interesit në përputhje me dëshirat e Erdoganit, u bë kreu i ri i rregullatorit bankar të Turqisë. Prandaj, Erik Meyersson, shefi strateg i tregjeve në zhvillim në bankën suedeze SEB, paralajmëroi se roli i ri i Kavcioglu do të thotë se politika joortodokse e Erdoganit “mund të kthehet në çdo kohë”.